Αυτοκρατορική νοσταλγία, αποικιακή αφασία, μετα-αποικιακή μελαγχολία: όροι που έχουν χρησιμοποιηθεί για να περιγράψουν την απόσταση που κρατά η σύγχρονη Ευρωπαϊκή δημόσια μνήμη από τη βάναυση ιστορία της αποικιοκρατίας και της δουλείας — καθώς και από την ανάληψη ευθύνης γι’ αυτήν. Σήμερα αιτήματα για μια κριτική ιστορία του παρόντος έχουν οδηγήσει σε ριζοσπαστικές πρακτικές ανά-μνησης ως μέρος μιας ατζέντας επανόρθωσης, αποζημίωσης και αποκατάστασης.

Ο παρών θεματικός άξονας εστιάζει σε αφηγήματα και υλικότητες, και εκκινεί από την πεποίθηση ότι οι γραμμικές χρονολογήσεις της εθνικής ιστορίας, οι θεσμοί της, όπως το αρχείο, το πανεπιστήμιο και το μουσείο, η συμβολική οργάνωση του δημόσιου χώρου και οι εκθεσιακές αρχιτεκτονικές που τη χαρακτηρίζουν, καθώς και ο έμφυλος καταμερισμός ρόλων — ήρωες έναντι μητέρων, αποτελούν θεμελιακά τεχνουργήματα και τεχνολογίες της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας. Μαύροι, ιθαγενείς και αντι-αποικιοκράτες στοχαστές έχουν υπογραμμίσει από καιρό τη ματαιότητα της προσπάθειας κατεδάφισης της δυτικής αποικιακής εξουσίας, πατριαρχίας και λευκής υπεροχής με τα «εργαλεία του αφέντη». Ζητούμενο επομένως δεν αποτελεί τόσο η προσθήκη  περιθωριοποιημένων ιστοριών στα επίσημα αρχεία, όσο η ρήξη με τις λογικές που τις απέκλεισαν εξαρχής (ή τις ενέταξαν με προβληματικούς τρόπους).

Σήμερα που η διακοσαετής επέτειος της ελληνικής επανάστασης ξεδιπλώνεται ως ευρωπαϊκή ιστορία επιτυχίας, η συγκυρία μοιάζει κατάλληλη, για να φέρουμε τα επείγοντα αιτήματα για την απο-αποικιοποίηση της γνώσης, του πανεπιστημίου και του μουσείου σε διάλογο με μια σειρά από κριτικές συζητήσεις, έρευνες και πρωτοβουλίες με τις οποίες ακαδημαϊκοί, καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, μουσειολόγοι και ακτιβιστές έχουν ήδη αμφισβητήσει το μνημειακό τοπίο στο ελληνικό συγκείμενο. Με τον όρο μνημειακό τοπίο εννοούμε την παρουσία και προβολή ηγεμονικών ιστορικών αφηγήσεων και δρώντων υποκειμένων στη δημόσια σφαίρα μέσω αγαλμάτων, μνημείων, τελετουργιών και θεσμών ιστορικής γνώσης.

Το μαρμάρινο άγαλμα του Διαδούμενου στα χέρια δυο εργατών από τη Μύκονο κατά τη διάρκεια των γαλλικών αρχαιολογικών ανασκαφών στη Δήλο το 1894. Ευγενική παραχώρηση της Γαλλικής Σχολής Αθηνών. Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων

Η επικράτηση του έθνους-κράτους ως πλαισίου αφήγησης της ιστορίας δυσκολεύει την ιχνηλάτηση κοινών διεργασιών ανάμεσα σε κράτη, ηπείρους και ωκεανούς που σχετίζονται άμεσα με ιστορίες αποικιακής διακυβέρνησης, αλλά και με αντιστάσεις σε αυτήν. Από την άλλη, η συνήθης εξιστόρηση της ιστορίας της Ευρώπης εντός των γεωγραφικών της συνόρων, ως σύνολο εθνικών ιστοριών διευκολύνει το «ξεφόρτωμα» των ειδεχθών εγκλημάτων της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας στις ιστορίες των πρώην αποικιών, ενθαρρύνοντας την αίσθηση της λευκής αθωότητας και ανωτερότητας. Επιπρόσθετα, όπως έχουν παρατηρήσει ιστορικοί της σχολής των υπεξούσιων υποκειμένων (Subaltern Studies), παρά τις προσπάθειες να γραφτούν απελευθερωμένες, αντι-αποικιακές ιστορίες, η ίδια η αποδοχή της σύμβασης του ιστορικού επιστημονικού λόγου κατέστησε την «Ευρώπη» της νεωτερικότητας, της καπιταλιστικής προόδου, της ιδιότητας του πολίτη, του έθνους-κράτους, κρυφό υποκείμενο σε κάθε επιμέρους εθνική ιστορία.

Συνεπώς η εγγραφή της ελληνικής ιστορίας στην «Ευρωπαϊκή» συνεπάγεται μια σειρά από σιωπές, οι οποίες σχετίζονται με το ιδεολόγημα της λευκής υπεροχής. Διαβάζοντας την νεοελληνική ιστορία από τη σκοπιά των αποικιών και όχι της  μητρόπολης εγείρονται τα εξής ενδεικτικά ερωτήματα:

• Γιατί αποτελεί «υποσημείωση» της ελληνικής εθνικής ιστορίας η διανοητική και υλική σχέση μεταξύ Ελλήνων αγωνιστών και άλλων επαναστατών εκτός Ευρώπης, όπως οι Αϊτιανοί, οι οποίοι το 1804 συνέτριψαν τους Γάλλους αφέντες τους και κατάργησαν τη δουλεία για πάντα; Αντί να ερμηνεύσουμε την ελληνική επανάσταση ως παράγωγο του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού — θεωρώντας τον τελευταίο ως κινητήρια δύναμη χειραφέτησης — θα μπορούσαμε να ανατρέψουμε το κυρίαρχο αφήγημα μέσα από την ανάδειξη της «αδιανόητης» διασύνδεσης μεταξύ Ελλάδας και Αϊτής, διανοίγοντας έτσι μια πιθανή οδό προς την περιφερειοποίηση της Ευρώπης και την αποαποικιοποίηση του σημαίνοντος «Ελλάς»;
• Κατά πόσο η ένταξη στην «οικογένεια των λευκών ευρωπαϊκών χωρών» έχει συσκοτίσει δυνατότητες συγκριτικής έρευνας  — και συλλογικού ακτιβισμού — γύρω από ιστορίες χρέους ή επιστροφής καλλιτεχνικών έργων και τεχνουργημάτων από ευρωπαϊκά μουσεία — καθώς οι ιστορίες αυτές θα τοποθετούσαν εν δυνάμει την Ελλάδα στο ίδιο αναλυτικό πλαίσιο με χώρες όπως για παράδειγμα η Αϊτή ή το Μπενίν;
• Η γραμμική ιστορία του ελληνικού έθνους-κράτους «από αρχαιοτάτων χρόνων» μπορεί να διασταυρωθεί, με άλλες εθνικές ιστορίες που έχουν εγγραφεί στα ευρωπαϊκά ιστοριογραφικά πρότυπα, όπως αυτή της Ινδίας, η οποία αυτοπροβάλλεται ως αναγέννηση ενός αρχαίου πολιτισμού και αντιλαμβάνεται το μουσουλμανικό της παρελθόν ως μια «μαύρη περίοδο» βαρβαρότητας, νομιμοποιώντας έτσι σύγχρονες διακρίσεις κατά των μουσουλμανικών μειονοτήτων;

Καρτ ποστάλ του εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης Σολούν από τον Γερμανό ωρολογοποιό G. Bader. Πηγή: Wikimedia Commons

Αναμφίβολα η διαχείριση του μνημειακού τοπίου στην Ελλάδα κατέχει μείζονα σημασία για την απο-αποικιοποίηση της Ευρώπης. Αποτελεί επίσης κομβικό στοιχείο στον εγχώριο αγώνα εναντίον του ρατσισμού, της ξενοφοβίας, της πατριαρχίας και της ισλαμοφοβίας. Τα ενδεικτικά ερωτήματα που ακολουθούν σχετίζονται άμεσα με την αναζήτηση νέων μεθοδολογιών για την κατανόηση, αλλά και την ενεργοποίηση της μνήμης πέρα από συμβατικές ιδέες για την ιστορικότητα, που συστηματικά διακρίνει το παρελθόν από το παρόν, τη φαντασία από την αλήθεια, το σώμα και τις αισθήσεις από αντικείμενα και περιβάλλοντα.

• Είναι ευρέως γνωστό από πληθώρα κριτικών μελετών ιστορικών, αρχαιολόγων, μουσειολόγων και ανθρωπολόγων ότι οι αποικιακές γενεαλογίες του σημαίνοντος «Ελλάς» στη σύγχρονη Ελλάδα έχουν εκλάβει υλική μορφή μέσω της χρήσης της ως τοπόσημου όπου εκτίθεται η ευρωπαϊκή καταγωγική ιστορία, μέσα από ένα εκτεταμένο δίκτυο ανασκαφών και μουσείων. Ποιος ο ιστορικός ρόλος όμως της μαζικής εκταφής και έκθεσης αρχαίων σωμάτων στη συμπερίληψη των νεοελλήνων στην επικράτεια της λευκής ευρωπαϊκότητας; Κατά πόσο η αμφίσημη λευκότητα των σωμάτων αυτών εμποδίζει τη συσχέτιση των διαδικασιών αυτών με πρακτικές επιστημονικής νεκροβίας οι οποίες στοχοποίησαν τα νεκρά σώματα μαύρων και μελαμψών «ιθαγενών» και τα εδάφη τους στο πλαίσιο της εποικιστικής αποικιοκρατίας;
• Η ίδρυση του ελληνικού κράτους συνεπάγεται την καταστροφή ή/και α-μέλεια για τις υλικότητες πληθυσμών που θεωρούνται ότι δεν έχουν θέση στη εθνο-θρησκευτική ομοιογενή κουλτούρα του ελληνορθόδοξου έθνους-κράτους ή δεν ταιριάζουν με τα ταξικά ιδανικά της ελίτ του, συμπεριλαμβανομένων θρησκευτικών/πολιτικών κτιρίων, λαϊκής αρχιτεκτονικής, προσωπικών αντικειμένων, αλλόθρησκων νεκροταφείων.  Πολλές έρευνες και παρεμβάσεις από ακαδημαϊκούς, αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες έχουν από καιρό προβεί στην καταγραφή και αποκατάσταση των περιθωριοποιημένων υλικοτήτων στον ελληνικό χώρο, αναδεικνύοντας τη σημασία τους για την αποκατάσταση της παρουσίας αυτών των πληθυσμών στο παρελθόν και στο παρόν. Μπορούμε να ερμηνεύσουμε την ιστορική συμμετοχή των νεοελλήνων στις πρακτικές συντήρησης αρχαίων υλικοτήτων, καθώς και καταστροφής/αμέλειας άλλων, ως διαδικασίες ταύτισης με ευρωπαϊκές εννοιολογήσεις της λευκότητας — αλλά και, αντιστρόφως, τη μη-συναίνεση σε αυτές ως αντίσταση σε φυλετικοποιημένες ιεραρχήσεις και ως πιθανά ανοίγματα προς κοσμοπολιτικές διασυνδέσεις και εναλλακτικές κοσμολογίες;
• Τα φυλετικοποιημένα, πατριαρχικά, ρατσιστικά και ετεροκανονικά ιδανικά που έχουν εγγραφεί στο μνημειακό τοπίο αμφισβητούνται έντονα σε όλο τον κόσμο σήμερα μέσα από θεαματικές πράξεις φυσικής καταστροφής, αλλά και δημόσιες συζητήσεις, αντι-ξεναγήσεις και αρχιτεκτονικές ανασημασιοδοτήσεις. Θα μπορούσαμε να συνδέσουμε με γόνιμο τρόπο αυτές τις παγκόσμιες εξελίξεις με ανάλογες κριτικές και πολιτικές επιτελέσεις που έχουν πραγματοποιηθεί στο ελληνικό πλαίσιο, ιδιαίτερα από φεμινιστικές, κουήρ, αντιεθνικιστικές και αντιμιλιταριστικές ομάδες;
• Τι θα συνεπαγόταν το να «απο-αποικιοποίησουμε το μουσείο» ή το να «απο-αποικιοποίησουμε το πανεπιστήμιο» στο ελληνικό πλαίσιο;

εισηγήτρια/συντονίστρια: Πηνελόπη Παπαηλία

Η ανατροπή του αγάλματος του 33ου προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Χάρυ Σ. Τρούμαν στο πλαίσιο διαδηλώσεων στην Αθήνα ενάντια στους βομβαρδισμούς στη Γιουγκοσλαβία, Μάιος, 1999. Πηγή: Eurokinissi.