Και πάλι ο πολιτισμός!
Dalrymple, Louis, “School begins”. Δημοσιεύτηκε από: Keppler & Schwarzmann, Νέα Υόρκη. Πηγή: Library of Congress, www.loc.gov/item/2012647459/
Από: Δέσποινα Λαλάκη
Πάνω από δεκαπέντε χρόνια πριν, ο Hamid Dabashi είχε γράψει ότι «Η επανάκαμψη της πολιτισμικής σκέψης τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα […] είναι ένας μηχανισμός άμυνας, μια μάταιη προσπάθεια διάσωσης μιας παρωχημένης μετάλλαξης του κεφαλαίου και του πολιτισμού» (1). Το άρθρο του είχε τον τίτλο: «Για τελευταία φορά: Πολιτισμοί». Διακηρύξεις για τον επικείμενο θάνατο του δυτικού πολιτισμού, οι οποίες συχνά βασίζονται στις υποτιθέμενες επιθέσεις του ανελεύθερου μουσουλμανικού κόσμου, έχουν μάλλον πολλαπλασιαστεί έκτοτε. Σε άλλες περιπτώσεις, η πίστη στη δύση εμφανίζεται να καταρρέει εκ των έσω. Η αναδίπλωση του κέντρου, το οποίο υποστήριζε αφενός διάφορες εκδοχές του δημοκρατικού καπιταλισμού και αφετέρου ότι «δημοκρατικοί θεσμοί» όπως η ΕΕ και το ΝΑΤΟ απειλούνται από τη σκληρή αριστερά ή την άκρα δεξιά, θεωρείται εξαιρετικής σημασίας για την κρίση στην οποία έχει περιέλθει ο δυτικός πολιτισμός.
Στην πραγματικότητα, βρισκόμαστε σε μια εποχή επιστροφής της πολιτισμικής σκέψης. Από τη μια πλευρά, ο αριστερός ακτιβισμός υπέρ των προσφύγων και ο ακαδημαϊκός λόγος που υπερασπίζεται τη συμπερίληψη και την πολυπολιτισμικότητα –κυρίως μέσω της μεταδομιστικής και φεμινιστικής παράδοσης– αναπαράγουν αθέλητα τις προκείμενες των λευκών εθνικισμών και του «χρέους του λευκού ανθρώπου», τονίζοντας την ενσυναίσθηση, τη φιλοξενία και, τελικά, φετιχοποιώντας τον ξένο (2). Από την άλλη πλευρά, παρότι στα επιχειρήματα που σχετίζονται με τη μετανάστευση η λογική της «πολιτισμικής σκέψης» είναι μάλλον υπόρρητη, ένα μεγάλο μέρος της συντηρητικής και φιλελεύθερης πνευματικής παραγωγής βασίζεται σε έργα όπως για παράδειγμα το Colossus: The Rise and Fall of the American Empire του Niall Ferguson ή το Worlds at War: The 2,500-Year Struggle between East and West του Anthony Pagden, και τείνει να ανακυκλώνει ιδεολογικές κατασκευές και ιστορικά σχήματα για την ηθική και πολιτισμική υπεροχή του δυτικού πολιτισμού. Τέτοια πολιτισμικά αφηγήματα γίνονται κυρίαρχα και εμφανίζονται είτε ως αντι-ισλαμικά, είτε ως αντι-αριστερά (όπου συνήθως μεταμφιέζονται σε αντι-ολοκληρωτικά, εξισώνοντας έτσι τον φασισμό με τον κομμουνισμό), είτε ως υπερασπιστικά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (ευρισκόμενα συνήθως σε διάσταση με μια ευρύτερη αντίληψη πλανητικής ισότητας και δικαιοσύνης), ενώ συνδυάζονται με μια ρητορική του επείγοντος, της κρίσης και της καταστροφής.
Όντας μια κατασκευή του ψυχρού πολέμου, ο δυτικός πολιτισμός έγινε αντιληπτός ως ατομοκεντρικός και δημοκρατικός, φιλελεύθερος, ορθολογικός και επιστημονικός. Ενσωμάτωσε περαιτέρω τον καπιταλισμό όχι απλώς ως το κατ’ εξοχήν δυτικό οικονομικό σύστημα αλλά ως πολιτισμική οντότητα, επιδιώκοντας να τον διαδώσει σε όλο τον κόσμο. Σήμερα, επηρεασμένο από τις οικονομικές πιέσεις της παγκοσμιοποίησης και των μαζικών μεταναστεύσεων εργασίας και πολιτισμού, το μεγάλο αφήγημα του δυτικού πολιτισμού, έχοντας διαμορφωθεί σε μια εποχή στην οποία ο καπιταλισμός εμφανιζόταν να διάγει τη χρυσή περίοδό του, καταρρέει. Εκκλήσεις για τη διαχείριση της πολιτισμικής κρίσης της δύσης –ενός πλέγματος αλληλένδετων οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών προκλήσεων– ακούγονται από διάφορες πλευρές.
Η ελληνική κρίση, ή η ευρωπαϊκή κρίση ευρύτερα, έχει κατανοηθεί και παρουσιαστεί με πολιτισμικούς όρους. Τον Φεβρουάριο του 2010 και ενώ η κρίση ήδη εκτυλισσόταν στην Ελλάδα, το περιοδικό Focus, ένα δημοφιλές γερμανικό περιοδικό, τύπωσε στο εξώφυλλό του μια εικόνα της Αφροδίτης της Μήλου να προτάσσει το μεσαίο της δάχτυλο στους γερμανούς αναγνώστες, ενώ ο πρωτοσέλιδος τίτλος ανέφερε: «Οι απατεώνες στην οικογένεια του ευρώ». Στο άρθρο, οι σύγχρονοι Έλληνες περιγράφονταν χονδροειδώς ως φυγόπονοι τεμπέληδες, απατεώνες και ψεύτες. Η Ελλάδα εμφανιζόταν, πριν απ’ όλα, ως το αποτυχημένο εγχείρημα της Γερμανίας, ως μια χώρα ανίκανη να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της ευρωπαϊκής οικονομικής ολοκλήρωσης. Ένας πόλεμος λέξεων στον διεθνή και εγχώριο Τύπο δημιούργησε μια ρητορική συνθήκη που θύμιζε την απογοήτευση των πρώτων δυτικών περιηγητών του 19ου αιώνα.
Όντας από καιρό σε διάσταση με τις ανθρωπιστικές αξίες του Διαφωτισμού, ο πολιτισμός και το κοινωνικό συμβόλαιο μετριούνται τώρα με βάση τους χρηματιστηριακούς δείκτες και τους δείκτες οικονομικής ευμάρειας των επιχειρήσεων. Καθώς η Ελλάδα ετοιμάζεται να ολοκληρώσει το μνημονιακό πρόγραμμα, ελπίζοντας πως κάποια στιγμή θα μπορέσει να δανειστεί ξανά από τις διεθνείς αγορές, επιχειρεί επίσης να ανακτήσει την εμπιστοσύνη των ευρωπαίων εταίρων της και να επανέλθει στον πολιτισμό, παραβλέποντας, ή καλύτερα αποσιωπώντας, αφενός τις βαθιές κοινωνικοοικονομικές ανισότητες που προκάλεσε η νεοφιλελεύθερη κρίση [sic] στην ελληνική κοινωνία και, αφετέρου, την καταρράκωση της εργατικής και της μεσαίας τάξης.
Εφόσον δεν μπορεί να συμμετέχει στη δυτική ή ευρωπαϊκή πολιτισμική ρητορική η οποία βασίζεται στο οικονομικό πεδίο που επιβλήθηκε από τη μεταπολεμική ατζέντα, η Ελλάδα δεν παραλείπει να υπενθυμίζει στους συμμάχους της τη συνεισφορά του αρχαίου πολιτισμού της και τη μεταφορά της κληρονομιάς του. Πολύ πρόσφατα, αναζητώντας νέους συμμάχους, καθώς τα γεωπολιτικά συμφέροντα στην περιοχή βρίσκονται σε φάση ριζικής αναδιάταξης, η Ελλάδα έχει αναλάβει, μαζί με το Ισραήλ, την υπεράσπιση του δυτικού πολιτισμού, με τις δύο χώρες να παρουσιάζονται ως τα τελευταία προπύργια της δημοκρατίας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο – παραπέμποντας σε ένα σχήμα του τύπου εμείς-εναντίον-των-άλλων και σε μια απροσδιόριστη πολιτισμική απειλή, η οποία δεν είναι άλλη από το Ισλάμ. Η στρατηγική της Ελλάδας να μετατραπεί σε ενεργειακό κόμβο της περιοχής θα θάψει κάτω από τη θάλασσα όχι μόνο έναν αγωγό φυσικού αερίου αλλά και το παλαιστινιακό ζήτημα, ενώ παράλληλα θα αξιοποιεί και θα στηρίζεται σε έναν αντιισλαμικό και ισλαμοφοβικό λόγο.
Τα αφηγήματα έχουν σημασία γιατί μετατρέπουν πολύπλοκα γεγονότα σε συνεκτικές και σαφείς ιστορίες που λέμε στους εαυτούς μας σχετικά με το ποιοι είμαστε και το πού πηγαίνουμε. Τα πολιτισμικά αφηγήματα έχουν αποδειχτεί ιδιαιτέρως αποτελεσματικά στο να παρέχουν τους απαραίτητους συναισθηματικούς δεσμούς και τις απαραίτητες ορθολογικές αιτιολογήσεις σχετικά με την πιο πρόσφατη καπιταλιστική κρίση· με βάση αυτά αναζητούνται και ανακαλύπτονται εχθροί εντός και εκτός συστήματος, ενώ παράλληλα αποκρύπτεται η καταστροφική για τον πολιτισμό δράση τους. Είναι σημαντικό, όχι απλώς να ξεδιαλύνουμε αυτές τις αφηγήσεις και να μπορέσουμε να δούμε τι κρύβουν πίσω τους, αλλά επίσης να τις επανοικειοποιηθούμε και να τις επενδύσουμε με νέα νοήματα. Η πολιτισμένη συμπεριφορά και ο πολιτισμός δεν είναι ιδανικά ταίρια με την ακραία ανισότητα, τη φτώχεια και την κοινωνική αδικία.
Σημειώσεις:
(1): Hamid Dabashi, “For the Last Time: Civilizations” International Sociology, v. 16(3), 2001, σ. 362.
(2): Ida Danewid, “White innocence in the Black Mediterranean: hospitality and the erasure of history”, Third World Quarterly, vol.38, no.7, 2017
Η Δέσποινα Λαλάκη είναι ιστορικός κοινωνιολόγος και διδάσκει στο City University της Νέας Υόρκης, CUNY.
*Αναδημοσίευση από το Press Project (με νέα επιμέλεια). Πρώτη δημοσίευση: Λαλάκη, Δέσποινα: “Και πάλι ο πολιτισμός!”, 18/8/2018.
