ΣHMEIΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΤΩΝ ΥΠΕΞΟΥΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ ΤΗΣ
Πλατεία Τερψιθέας – Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης. Τεκές Μουσά Μπαμπά και καμπάνια “Έγκλημα στο Σταθμό Βενιζέλου”. Φωτ. Φ. Τσιμπιρίδου, 24.3.2021
Από: Φωτεινή Τσιμπιρίδου
Στην παγκoσμιο–τοπική συνθήκη και στη συγκυρία των μετα-συγκρουσιακών και ανθρωπιστικών επεμβάσεων, δοκιμάζεται έντονα το ηγεμονικό ιδεώδες του Κοσμοπολιτισμού ως καθολικού ιδεώδους του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και του αποικιοκρατικού εκπολιτισμού. Η ίδια συνθήκη δοκιμάζει επίσης τις αντοχές του πολιτισμικού σχετικισμού και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που νοηματοδοτούν νομοτεχνικά, ηγεμονικά και μονομερώς το πλαίσιο του νέο-κοσμοπολιτισμού σήμερα (Marshall & Staeheli 2020).
Ο πολιτισμικός σχετικισμός και η εργαλειακή προώθηση της ‘πολυπολιτισμικότητας’ σε βασικό εργαλείο της δυτικής επιστημολογίας στην κοινωνική και πολιτική θεωρία εδραίωσαν τη θρησκευτική, γλωσσική και, εντέλει, εθνοτική διαφορά (Muhić 2004), όπως διαφαίνεται στο είδος μιας φυλετικού τύπου αποικιακότητας. Η εφαρμογή αυτών των αποικιακών τεχνολογιών στην καρδιά της Ευρώπης αντιμετωπίζει τη μετανάστευση ως «πρόβλημα», ενώ στις περιοχές της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κάτι ανάλογο ισχύει με τις μειονότητες. Στα Βαλκάνια, τα οποία παρουσιάζουν ετερογένεια ως προς την ολοκλήρωση της επιθυμητής μονοεθνικής ομοιογένειας, οι αποικιακές τεχνολογίες φαίνεται να ευθύνονται για τον πολλαπλασιασμό των δυϊσμών ετερότητας και τις διαιρέσεις ανάμεσα σε πλειοψηφίες και μειονότητες, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις εκείνες όπου οι τελευταίες απέκλιναν από το λευκό, χριστιανικό και ευρωπαϊκό ιδεώδες (Τσιμπιρίδου 2013). Η εθνογραφική έρευνα στην Ελλάδα, στις συνοριακές περιοχές της Θράκης και της Μακεδονίας που για χρόνια αποτελούσαν τα εργαστήρια της εθνικής συμμόρφωσης, αναδεικνύει με ενάργεια τόσο τις εθνοτοπικές, αποικιακού τύπου, τεχνολογίες συμμόρφωσης, όσο και τις αμφιθυμίες των σωμάτων που τελούν σε συνθήκη διαρκούς επιτήρησης, δυαδικής διαίρεσης και ετερo- ή αυτo-αποικιοποίησης (Τσιμπιρίδου 2005).
Εντός αυτού του πολυσθενούς πεδίου, σε διαφορετικούς μειονοτικούς πληθυσμούς που ζουν στις μεθοριακές περιοχές των Βαλκανίων και της Μεσογείου, αλλά και μεταξύ των νέων ή σε διάρκεια υπεξούσιων κατηγοριών (φτωχών, μεταναστών, νέων, γυναικών κ.ά.), εντοπίζονται ομοιότητες, διαφορές και αναλογίες τόσο ως προς τις βιοπολιτικές συμμόρφωσης που ακολούθησαν τα κράτη, όσο και ως προς τις εμπειρίες αντίστασης που ανέπτυξαν/αναπτύσσουν μειονότητες και υπεξούσιοι. Τι συμβαίνει σε όλους αυτούς τους πληθυσμούς και σε άλλες υπεξούσιες κατηγορίες του νεοφιλελεύθερου καιρού μας, οι οποίες εσωτερικεύουν ηγεμονίες και οριενταλισμούς ως στερεότυπα που τονίζουν τον κίνδυνο εκφυλισμού του έθνους λόγω διαφορετικής γλώσσας, μουσουλμανικής ή άλλης θρησκείας, προσφυγικής καταγωγής, και όποιας άλλης διαφοράς ή εξαίρεσης (Tsibiridou & Mavrommatis 2013); Κάτω από ποιες συνθήκες χρησιμοποιούνται δημιουργικά από μέρους τους οι ετερόδοξες/ανορθόδοξες κοσμολογίες, όπως παρατηρούμε να συμβαίνει με τις επιστημολογίες του Νότου (Santos 2014); Πώς συνομιλεί η έρευνα πεδίου και η κοινωνική θεωρία με τα κινήματα, αλλά και πώς αναδεικνύεται η συνθήκη αποικιακότητας με τη διαμεσολάβηση της τέχνης (Αppadurai 2021);
Στα πλαίσια της πρωτοβουλίας του Decolonize Hellas/Να από-αποικιοποιήσουμε την Hellas αξίζει να εξετασθεί το παράδειγμα της χώρας –αλλά και η συσχέτισή του με γειτονικές χώρες σε Βαλκάνια και Μεσόγειο– τόσο ως προς την εμπλοκή του στην καθιέρωση της ηγεμονίας του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού όσο και σε σχέση με την παράλληλη πορεία υπαγωγής, άρνησης ή/και μη συμμόρφωσής της σε δυτικές επιστημολογίες και αποικιακές τεχνολογίες.
Θα σταθώ στο δεύτερο σημείο, παρακολουθώντας τους μετασχηματισμούς του κλασικού κοσμοπολιτισμού σε κοσμοπολιτική. Αυτή εντοπίζεται, καταρχάς, στα περιβάλλοντα από-αποικιοποίησης του Νότου που θεωρούν την αποικιακή συνθήκη ως ‘μήτρα των σχέσεων εξουσίας και διακυβέρνησης’ (Mignolo 2011, Quijano 2000). Η κοσμοπολιτική αφορά ακτιβιστικές πρακτικές που εμπνέονται από καθολικά ιδεώδη ανθρωπινότητας με αναγωγή στον κόσμο/πλανήτη, αντιπαλεύουν τον ρατσισμό της λευκής υπεροχής, ενώ αποτάσσουν τον εκπολιτισμό της γνώσης που χαρακτηρίζεται από την ανωτερότητα του πνεύματος έναντι του σώματος, και του ορθού λόγου έναντι της ενσυναίσθησης. Η ενσώματη θυμική εμπειρία που διέπει τις κοσμοπολιτικές πρακτικές βρίσκεται σε αρμονία με τη φύση, συνομιλεί συχνά με τις φεμινιστικές μεθοδολογίες για τη σημασία της πραγματικής ισότητας χωρίς βία, με έγνοια και φροντίδα για την κοινότητα. Οι πολιτικές ισότητας υποστηρίζονται διαθεματικά, δηλαδή μέσα από πρακτικές συμπερίληψης και κοινοτικής αλληλεγγύης που αφορούν ευάλωτα σώματα λόγω φυλής, φύλου, τάξης, καταγωγής, θρησκείας, σεξουαλικότητας κ.ά (Rivera & Ødegaard 2019, Gill & Pires 2019).
Στα καθ΄ ημάς τώρα: η μεθοριακή συνθήκη, η οικονομική κρίση, η οικολογική καταστροφή, η πανδημία, τα σύνορα, ο εκτοπισμός, όπως και η φεμινιστική κριτική, η οποία παρατηρεί σε όλα τα παραπάνω τις συνεχείς επιστροφές της πατριαρχίας, αποτελούν προνομιακά πεδία παρατήρησης για τη σημασία της διαθεματικότητας στον ανασχηματισμό της πολιτικής δράσης (Tσιμπιρίδου 2013). Μέσα σε ακραίες συνθήκες νεοφιλελεύθερης καπιταλιστικής μεγέθυνσης και εργασιακής επισφάλειας, πολιτικού αυταρχισμού, εκφασισμού της κοινωνίας, αστυνομοκρατίας, αλλά και φόβου για την οικολογική καταστροφή του πλανήτη, οι συζητήσεις στο ακαδημαϊκό περιβάλλον και τα κινήματα τόσο στην Ελλάδα και τον Ευρωπαϊκό Νότο της κρίσης όσο και στα Βαλκάνια της διαρκούς μετάβασης, φαίνεται να μετατοπίζονται: από την μεταποικιακή, πολιτισμική και φεμινιστική κριτική (Aθανασίου et.al. 2016) και τη μελέτη της μετασοσιαλιστικής συνθήκης στην αναζήτηση νέων επιστημολογιών και κοσμολογιών που αντλούν από τις τοπικές κοσμολογίες, την εγκόσμια κριτική της έμφυλης ισότητας και δικαιοσύνης, των κοινωνικών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Kušić et.al. 2019). Μια τέτοια εγκόσμια κριτική, η οποία βρίσκεται σε αντιδιαστολή με τον πολιτισμικό σχετικισμό της απλής ανοχής, φαίνεται να αφορά κατά προτεραιότητα τις επιστημολογίες του Νότου και τα κινήματα από-αποικιοποίησης (Ҫayalan 2020).
Στον απόηχο της θεωρητικής μεταποικιακής κριτικής και της διυποκειμενικής πολυπολιτισμικότητας (Tsibiridou & Bartsidis 2016), όπως αυτή αντλεί από δυτικές φιλοσοφικές παραδόσεις και από το είδος της πολιτικής θεωρίας που συνομιλεί με τον κλασικό ή νέο κοσμοπολιτισμό, τα παγκοσμιο-τοπικά κινήματα θέτουν τον ρατσισμό, την πατριαρχία και τις τεχνολογίες της αποικιοκρατίας στο επίκεντρο της συζήτησης. Ταυτόχρονα, σχολιάζουν διαθεματικές, φεμινιστικές και άλλες ακτιβιστικές εμπειρίες κοινοτισμού και ετεροπολιτικής (Lugones 2007, Παρέδες 2020, Voulvouli 2020), ανοίγοντας τη συζήτηση περί αναθεμελίωσης του υποκειμένου (Μπαρτσίδης 2014). Το τελευταίο φαίνεται πλέον να συγκροτείται όχι διυποκειμενικά αλλά ως διατομική σχέση φροντίδας και αλληλεγγύης στην κοινότητα με στόχο την πραγματική ισότητα, στη συνύπαρξη με αλληλογνωσιακή ανατροφοδότηση και όχι με όρους εκπροσώπησης και ανοχής εθνοτήτων στην πολυπολιτισμική κοινωνία. Η φροντίδα, η αλληλεγγύη, η αυτονομία στο πλαίσιο της κοινότητας, η χειραφέτηση και η αξιοπρέπεια στη ζωή αναδεικνύουν τις σημασίες μιας εγκόσμιας αναζήτησης καθολικού ιδεώδους, πέρα από τον εκπολιτισμό της εκκοσμίκευσης, αλλά και πέρα από την απλή ανοχή της πολιτισμικής διαφοράς. Στο μεταίχμιο της συνάντησης παγκόσμιου/τοπικού, παρατηρούμε αυτόν τον τρόπο, δια μέσου του Άλλου (ξένου, ανοίκειου, ευάλωτου, αποκλεισμένου, υπεξούσιου) να συγκροτεί υποκείμενα πέρα από τις φιλελεύθερες δυτικές αξίες περί ατόμου, τις οικογενειακές περιφράξεις ετεροκανονικότητας, τον εθνικισμό της φυλής, του αίματος, της γλώσσας και της κοινής θρησκείας του πιστού πολίτη (Tsibiridou 2017).
Η κοσμοπολιτική, άλλοτε και ως ετεροπολιτική (Hage 2015) ή πολιτική των υπεξούσιων (Watson 2014), αφορά κυρίως ευάλωτα σώματα (γυναίκες, νέους, μειονότητες, ξένους, περιθωριακούς, πρόσφυγες, μετανάστες, νεόπτωχους κ.ά), όσους/ες επενδύουν στη φροντίδα, το μοίρασμα, τη δημιουργική διαθεματική δράση, τις πρακτικές και τους τρόπους που νοηματοδοτούν κοσμολογίες συμπερίληψης και όχι διαίρεσης, προκειμένου να παράγουν πολιτική αλλιώς. Μέσα στα μεταποικιακά, ακραία φτωχοποιημένα και συγκρουσιακά περιβάλλοντα του Παγκόσμιου Νότου, αλλά και στην Ελλάδα της κρίσης, της φτωχοποίησης και της νεο–προσφυγιάς, κάθε είδος υπεράσπιση ενός άλλου τρόπου παράγει αναταραχή στην πρωτοκαθεδρία της δυτικής επιστημολογίας/κοσμολογίας και στην ισχύ των αποικιακών τεχνολογιών. Η αντίσταση διαθεματικού χαρακτήρα στην πράξη, εφόσον συνομιλεί με τον γόνιμο θεωρητικό αναστοχασμό και εφόσον προτάσσει τα ζητήματα της ισότητας, της δικαιοσύνης και της αναπαραγωγής της ζωής συνολικά και συμπεριληπτικά με τη διαφορετικότητα, χωρίς πατριαρχίες, αλλά και με οικολογικές ευαισθησίες, ανοίγει δρόμους στην αλλαγή του επιστημολογικού παραδείγματος αλλά και στην αναζήτηση νέων καθολικών αξιών σε ένα μετα-ανθρώπινο πλανητικό ιδεώδες.
Βιβλιογραφία
Αppadurai, A. (2021), “Beyond Domination. The Future and Past of decolonization”, The Nation. 3.9.2021
Αθανασίου, Α., Καραβάντα, Μ. Λαλιώτου, Ι., Παπαηλία, Π. (επιμ.) (2016). Αποδομώντας την αυτοκρατορία.Θεωρία και πολιτική της μετα-αποικιακής κριτικής. Αθήνα: Νήσος.
Ҫayalan, H. (2020).Women in the Kurdish Movement.Mothers, Comrades, Goddesses. Palgrave MacMillan.
Gill, Andréa & Pires, Thula (2019) «From Binary to Intersectional to Imbricated Approaches: Gender in a Decolonial and Diasporic Perspective», ContextoInternacional, vol. 41(2) May/Aug 2019.
Hage, G. (2015). Alter-Politics: Critical Anthropology and the Radical Imagination. Melbourne University Press.
Kušić, K. Lottholz, Ph. Manolova, P. (eds) 2019. Decolonial Theory & Practice in Southeast Europe, Special Issue: dversiamagazine
Lugones, M. (2007), «Heterosexualism and the Colonial Modern Gender System», Hypatiavol. 22, no. 1, 186-209.
Marshall, D.J. & Lynn A. Staeheli, L.A. (2020) “Cosmopolitan Geopolitics”, Geopolitics, DOI: 10.1080/14650045.2020.1864842
Μπαρτσίδης, Μ. (επιμ. εισαγωγή) (2014), Διατομικότητα: Κείμενα για μια Οντολογία της Σχέσης, μτφρ. Λουκία Μάνο. Αθήνα: Νήσος.
Mignolo, W.D. (2011). The Darker Side of Western Modernity: Global Futures, Decolonial Options. Durham, NC: Duke University Press.
Muhić, Μ. (2004). «Multiculturalism in Central and Eastern Europe: Challenge or Threat?”, The Anthropology of East Europe Review, 2: 37-45.
Quijano, A. (2000) «Coloniality of Power, Eurocentrism, and Latin America». Nepentla: Views from the South, 1(3): 533–580.
Παρέδες, Χ.(2020) Υφαίνοντας ιστούς. Γνωριμία με τον κοινοτικό φεμινισμό.Αθήνα, εκδ.Ευτοπία.
Rivera Andía J.J., VindalØdegaard C. (2019) Introduction: Indigenous Peoples, Extractivism, and Turbulences in South America. In: VindalØdegaard C., Rivera Andía J. (eds) Indigenous Life Projects and Extractivism. Approaches to Social Inequality and Difference.Palgrave Macmillan, Cham.
Santos, de Sousa B. (2014), Epistemologies of the South. Justice against epistemicide. Routledge.
Τσιμπιρίδου, Φ. (2005), «Πολιτικές της ετερότητας στο τέλος του 20ου αι. Η πορεία προς την ‘πολυπολιτισμικότητα’ της ελληνικής Θράκης», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 118: 59-93.
Τσιμπιρίδου, F. (2013) «Ανάμεσα στο «έθνος και το κράτος»: Η επαναδιαπραγμάτευση της ατελούς σχέσης πολίτη/κράτους στη Θράκη», στο Κ. Ροζάκου& Ε. Γκαρά (επιμ.) Ελληνικά παράδοξα. Πατρωνία, Κοινωνία πολιτών, βία. Αθήνα: Αλεξάνδρεια: 205-238.
Tsibiridou F. & G. Mavrommatis (2013), “Challenging the Bektashi tradition in the Greek Thrace: Anthropological and historical encounters”, στο F. Tsibiridou & N. Palantzas (eds) Myths of the Other in the Balkans. Representations, Social Practices, Performances.Thessaloniki: 144-160.
Τσιμπιρίδου, Φ. (2013), «Γίγνεσθαι μειονότητα»: βιοπολιτικές, εμπειρίες επισφάλειας και μεταιχμιακή τροπικότητα», στο Λόγοι, πολιτικές, ζωή τον καιρό της κρίσης. Κοινωνικό Εργαστήριο Θεσσαλονίκης [συλλογικό]. ΕΝΕΚΕΝ: Θεσσαλονίκη (2013): 85-105.
Tsibiridou, F. and M. Bartsidis (2016), “‘Dignity’ as glocal civic virtue: Redefining democracy in the era of neoliberalgovernmentality”, στο Sabah Alnasseri (ed.) Arab Revolutions and Beyond, New York: Macmillan Palgrave: 31-54.
Tsibiridou, F. (2017) “Creativity, Counterpublics and Çapulcu [looters] Cosmopolitics in Beyoǧlu (Istanbul)”, in E. Deltsou and F. Tsibiridou (guest editors), Urban lives and protests in neoliberal times: Art, aesthetics and solidarity as possibilities. The Greek Journal of Social Research (special issue, 149 B/).
Voulvouli, A. (2020). «Case-studies in Greece», Heteropolitics, Refiguring the Common and the Political. Deliverable D.3.5. ERC COG 2016-724692.
Watson, C. M. (2014). “Derrida, Stengers, Latour, and Subalternist Cosmopolitics”, Theory, Culture & Society, 31 : 75-98.
Η Φωτεινή Τσιμπιρίδου είναι Καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Τμήμα Βαλκανικών Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Διευθύντρια του Εργαστηρίου Μελέτης του Πολιτισμού, των Συνόρων και του Κοινωνικού Φύλου.
Αναφορά ως: Τσιμπιρίδου, Φωτεινή. 2021. «Σημειώσεις για τις κοσμοπολιτικές πρακτικές των υπεξούσιων στην Ελλάδα και τις γειτονιές της». Decolonize Hellas, 15 Aπριλίου, https://decolonizehellas.org/?p=4484&preview=true
