Aόρατες ζωές: Mεταναστευτικη-Προσφυγική Εργασία στην Ήπειρο

Aόρατες ζωές: Mεταναστευτικη-Προσφυγική Εργασία στην Ήπειρο

Ομάδα εργασίας του φοιτητικού δικτύου μελέτησε ζητήματα που άπτονται της παρουσίας και της απασχόλησης των εργαζόμενων – συχνά εγκλωβισμένων- μεταναστευτικών/προσφυγικών πληθυσμών στην περιοχή των Ιωαννίνων

Οι εμπειρίες της εκμετάλλευσης μεταναστ(ρι)ών, ο ρατσισμός, και ο κοινωνικός και πολιτικός αποκλεισμός είναι εμπειρίες που βιώνουν παγκοσμίως μετανάστες/πρόσφυγες εργαζόμενοι και μετανάστριες/ προσφύγισσες εργαζόμενες. Η εργασιακή εκμετάλλευση που βιώνουν “διευκολύνεται” από ιδεολογικοποιημένες αντιλήψεις και νοοτροπίες περί Ισλάμ, και “ξένων”, επιτείνοντας ταυτόχρονα την κοινωνική, πολιτισμική και πολιτική περιθωριοποίηση των φυλετικοποιημένων αυτών πληθυσμών.

Αποτελούν οι «ματωμένες φράουλες» και  οι «Μανωλάδες της ντροπής» μια κατάσταση εξαίρεσης; Υπάρχουν «Μανωλάδες» στην Ήπειρο; Πώς οι μεταναστευτικές ροές και η μεταναστευτική πολιτική επιδρούν συνολικά στις εργασιακές σχέσεις στην Ελλάδα; Ποια η επίδραση της μεταναστευτικής εργασίας στην οικονομία της ελληνικής υπαίθρου –  και δη της Ηπείρου – στο πλαίσιο της σύγχρονης οικονομικής και πολιτικής συγκυρίας που χαρακτηρίζεται από την απορρύθμιση – για πολλούς διάλυση – των εργασιακών σχέσεων; Ποια τα κομβικά ζητήματα που άπτονται της παρουσίας και της απασχόλησης των εργαζόμενων – συχνά εγκλωβισμένων- μεταναστευτικών/προσφυγικών πληθυσμών,  αλλά και της κοινωνικής τους ζωής εν γένει, όπως οι γεωγραφικές και κοινωνικές διαδρομές τους, η κινητικότητα, τα δίκτυά τους, ο ρόλος των διαμεσολαβητών; Πώς η εκούσια ή ακούσια παραμονή στην Ήπειρο τους/τις καθιστά “γυμνές ζωές”, αόρατες, αντικείμενα συστηματικής εκμετάλλευσης, αφαιρώντας τους εν τέλει πολύ σημαντικές ανθρώπινες ιδιότητες;

Το πρότζεκτ “Αόρατες ζωές” ήταν καρπός της συνεργασίας μεταξύ μεταναστ(ρι)ών/ προσφυγ(ισσ)ων εργατ(ρι)ών και ομάδας φοιτητ(ρι)ών από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. ‘Εθεσε στο επίκεντρο της δράσης του την κατανόηση του σχετικού νομικού πλαισίου και την ανάδειξη της άμεσης σχέσης μεταξύ της προσφυγικής και  της εργασιακής πολιτικής του ελληνικού κράτους και ταυτόχρονα προέβη σε μια πρώτη χαρτογράφηση των επίσημων στοιχείων και της κατάστασης στην περιοχή των Ιωαννίνων. Ταυτόχρονα η ομάδα επιδίωξε να φέρει στο προσκήνιο  τις οπτικές και εμπειρίες των ίδιων των μεταναστ(ρι)ών/ προσφυγ(ισσ)ών εργατ(ρι)ών στην πόλη μας μυούμενοι ταυτόχρονα στην μεθοδολογική οπτική της έρευνας πεδίου και στις αρχές της συμμετοχικής/ στρατευμένης έρευνα δράσης (Participatory Action Research). Συνοδοιπόροι μας σε αυτό το ταξίδι, μετά από μια σειρά συναντήσεων με αρκετούς πληροφορητές, ήταν ο Zaheer (από το Πακιστάν), ο Jamal (από το Αφγανιστάν), ο Hamza (από τη Συρία), ο Fataou (από το Τόγκο), και η Joceline (από το Καμερούν) που δέχθηκαν να μοιραστούν μαζί μας και δημόσια την “ιστορία” τους. Στα ζητήματα γλώσσας στάθηκαν αρωγοί μας εθελοντικά οι μεταφραστές Sina Yazdi  (φαρσί), Serigne Sow (κοινή γαλλική της Αφρικής) καθώς και οι Μοχάμεντ Μόρσι (αραβικά) και Άννα Μανδυλαρά (κοινή γαλλική της Αφρικής) μέλη της ομάδας μας. Τις/τους ευχαριστούμε όλους θερμά. Μαζί τους και εν μέρει με το κοινό μας μοιραστήκαμε δύσκολες εμπειρίες ζωής και απασχόλησης, που ξεκινούν από τις χώρες καταγωγής τους και συνεχίζονται στην Ήπειρο με σκοπό να φέρουμε στο προσκήνιο τις ανησυχίες τους και τη δράση τους, κάνοντας εν τέλει ορατή- έστω και μερικώς- την “ανθρωπινότητά” τους.

Η διαδικασία της έρευνας και η παρουσίαση του πρότζεκτ «Αόρατες Ζωές» στα πλαίσια της 1ης συνάντησης του Φοιτητικού Δικτύου του DH έφερε στο προσκήνιο  μια πληθώρα προκλήσεων που αποτελούν και κομβικά θέματα στη θεωρία και την πρακτική της απο-αποικιοποίησης: ζητήματα δεοντολογίας στην έρευνα γενικότερα και ειδικότερα με ευάλωτες ομάδες με τραυματικές εμπειρίες⋅ ενδο-κοινοτικές εντάσεις  ανάμεσα στα μέλη των προσφυγικών κοινοτήτων που συμμετείχαν στη έρευνα⋅ ο ρόλος του ερευνητή/ερευνήτριας στη συμμετοχική/ στρατευμένη έρευνα δράσης (Participatory Action Research)- και  η δυνατότητα ενσωμάτωσης των αρχών της (συμμετοχή, προβληματισμός, αναστοχαστικότητα και ενδυνάμωση)⋅ τα όρια της  σύνδεσης της έρευνας μας με την κινηματική δράση (της πόλης) κλπ.). Όλα τα παραπάνω ζητήματα εμπλούτισαν την εμπειρία της ομάδας και αποτέλεσαν αντικείμενο σημαντικών συζητήσεων και ανάλυσης· η συνολική τους διαπραγμάτευση, ωστόσο, θα παρουσιασθεί σε μελλοντική ερευνητική εργασία και δεν θα μας απασχολήσουν για λόγους οικονομίας χώρου.

Προσφυγική/μεταναστευτική εργασία: μια γρήγορη ματιά στη νομοθεσία

Καθώς η εργασία αποτελεί το βασικό μέσο νομιμοποίησης και κοινωνικής ένταξης για τους µετανάστες στην Ελλάδα, η µεταναστευτική πολιτική λαµβάνει διαχρονικά µια έντονη εργασιοκεντρική διάσταση με αποτέλεσμα να σχετίζεται στενά με τη σημαντική αποσταθεροποίηση  που παρατηρείται στο ελληνικό εργασιακό τοπίο. 

Η μαζική εισροή των μεταναστών “τρίτων χωρών” στην Ελλάδα από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 σήμανε την παρουσία ενός νέου και ιδιαίτερα ευάλωτου τμήματος εργατικού δυναμικού που απασχολήθηκε σε μεγάλο βαθμό εκτός θεσμικών κανόνων, συμβάλλοντας στη συνολική συμπίεση των εργασιακών όρων της νόμιμης απασχόλησης, και βιώνοντας ταυτόχρονα πέραν των εργασιακών διακρίσεων και το αυξανόμενο κλίμα ξενοφοβίας. Οι μετανάστες αξιοποιήθηκαν ως μέσο πίεσης για τη μείωση του μισθολογικού κόστους και για τη διόγκωση των γκρίζων ζωνών της απασχόλησης (ευελιξία, ανασφάλιστη εργασία κλπ.), γεγονός που ενθαρρύνθηκε περαιτέρω από τις ανταγωνιστικές, ευέλικτες και ελαστικές κατευθύνσεις των εργασιακών προτύπων του νεοφιλελευθερισμού, ειδικά κατά την περίοδο της κρίσης.  Στο ήδη απορυθμισμένο εργασιακό πεδίο η προσφυγική “κρίση” από το 2015 κ. ε. και η εγκατάσταση προσφυγικών πληθυσμών σε διάφορα σημεία της ελληνικής επικράτειας, μεταξύ των οποίων και η Ήπειρος, ήρθε να εντείνει τα φαινόμενα απορρύθμισης.

Η εργασία των μεταναστών αποτελεί στοιχείο διακριτής δυσμενούς μεταχείρισης από την ίδια την ελληνική νομοθεσία, από τη στιγμή που ένα πλέγμα κανόνων διαμορφώνει για τους μετανάστες ένα παρα-εργατικό δίκαιο, που αποκλίνει από το τυπικό εργατικό δίκαιο. Η παροχή προσωρινής διάρκειας αδειών εργασίας και διαµονής -ως βασική πολιτική διαχείρισης των µεταναστεύσεων διαχρονικά στην Ελλάδα – ενισχύει στην πράξη την εδραίωση και τη διάδοση τόσο της παράτυπης παραµονής τους, όσο και της παράνοµης εργασίας. 

Ποια είναι όμως εν συντομία τα νόμιμα εργασιακά καθεστώτα των μεταναστών στην Ελλάδα;

Με στόχο την οργανωμένη κάλυψη διαπιστωμένων αναγκών στην εθνική αγορά εργασίας από μετανάστες εργαζόμενους, η πολιτεία έχει θεσπίσει τη μετάκληση ως τη βασική, εάν όχι, τη μόνη δίοδο νόμιμης μετανάστευσης: μετάκληση για απασχόληση στο πλαίσιο σταθερών αναγκών (ετήσιες συμβάσεις) και στο πλαίσιο εποχικής εργασίας (9 μήνες) ή έκτακτων αναγκών της αγροτικής οικονομίας (π.χ. ελαιοπαραγωγική περίοδος).

 Στο πλαίσιο της διαδικασίας μετάκλησης, κάθε περιφερειακή Ενότητα ανά 2ετία δηλώνει τις ανάγκες της στο Υπουργείο Μετανάστευσης, το οποίο εκδίδει ΚΥΑ σχετικά με ειδικότητες που δεν καλύπτονται από τον εγχώριο πληθυσμό –αυτές αφορούν κυρίως τον αγροκτηνοτροφικό και αλιευτικό τομέα στην ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ στη νησιωτική Ελλάδα ειδικότητες στον τομέα του τουρισμού, αλλά και τον αλιευτικό. 

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το σύστημα της μετάκλησης ουσιαστικά αποκλίνει από τη φιλοσοφία του, επειδή για τη μεγάλη πλειοψηφία των επαγγελμάτων που αφορούν τις εγκεκριμένες θέσεις εισόδου, το διαθέσιμο δυναμικό εργαζομένων μεταναστών που διαμένουν ήδη στην χώρα (μετά τη λήξη της εποχικής τους απασχόλησης και με δεδομένη για παράδειγμα την προέλευση τους από χώρες μακρινές όπως το Πακιστάν) είναι πολύ μεγάλο ιδίως σε ό,τι αφορά την αγροτική οικονομία.

Νόμιμη εργασία μπορεί να παρέχεται όμως και από παράτυπα διαμένοντες,  καθώς οι εργοδότες μπορούν να παρακάμπτουν τη διαδικασία μετάκλησης, όταν υπάρχουν επείγουσες και έκτακτες ανάγκες. Σε αυτές τις περιπτώσεις χορηγείται κατ’ εξαίρεση έγκριση εργασίας, η οποία περιλαμβάνει 6μήνη άδεια εργασίας και όχι διαμονής, και διασφαλίζεται 6μηνη αναβολή απομάκρυνσής τους από την αστυνομία, η οποία ωστόσο προϋποθέτει την έκδοση σχετικής πράξης απέλασης. Η ισχύς των διατάξεων του άρθρου που προβλέπει εργασία με τη μορφή της κατά παρέκκλιση μετάκλησης καταργήθηκε στις 30/6/22, για να ανανεωθεί τελικά άμεσα μετά από ισχυρές πιέσεις φορέων που εμπλέκονται  άμεσα ή έμμεσα με τον πρωτογενή τομέα. Το εν λόγω άρθρο κατοχυρώνει μια νέα κατηγορία μη νομίμων μεταναστών («παρα-νομιμότητα», σύμφωνα με τον ερευνητή Α. Καψάλη), εισάγοντας μια νέα μορφή άδειας εργασίας (ειδική άδεια εργασίας για 3+3 μήνες) που περιορίζεται σε συγκεκριμένους επαγγελματικούς κλάδους (γεωργία και κτηνοτροφία, οικιακή εργασία και ιματισμός). Σε όλη τη διάρκεια της άδειας εργασίας το καθεστώς διαμονής τους διατηρείται παράτυπο και δεν υπάρχουν δικαιώματα ένταξης, μαρτυρώντας ουσιαστικά την κρατική απροθυμία για την αντιμετώπιση των ζητημάτων της ανεπίσημης διαμονής και της παραβατικής απασχόλησης.

Δικαίωμα πρόσβασης στην αγορά εργασίας έχουν και οι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας (πρόσφυγες και κάτοχοι καθεστώτος επικουρικής προστασίας), καθώς και οι αιτούντες διεθνή προστασία (μετά την πάροδο έξι μηνών από την ημερομηνία έκδοσης του Δελτίου Αιτούντος Διεθνή Προστασία). Το δικαίωμα πρόσβασης στην αγορά εργασίας ανακαλείται αυτοδικαίως σε περίπτωση απορριπτικής απόφασης, η οποία δεν έχει ανασταλτικό χαρακτήρα. Η άσκηση του δικαιώματός τους για προσφυγή παρατείνει πρακτικά τη δυνατότητα παραμονής τους και πρόσβασης στην αγορά εργασίας, ενώ σε πολλές περιπτώσεις η έκδοση 2ης και 3ης απορριπτικής απόφασης  και ενώ  έχουν απολέσει τυπικά το δικαίωμα παραμονής στη χώρα και των όποιων παροχών, τους αναγκάζει σε καθεστώς ανεπίσημης διαμονής και εργασιακής εκμετάλλευσης – με ιδιαίτερα καταχρηστικούς όρους εργασίας – καθιστώντας τους έτσι  τους πιο ευάλωτους σε περιστατικά αυθαιρεσίας πληθυσμούς µε σχεδόν ανύπαρκτη διαπραγµατευτική δύναµη. 

Εν κατακλείδι λοιπόν φαίνεται ότι το «µεταναστευτικό» εργατικό δίκαιο εγκλωβίζει µεγάλο µέρος του µεταναστευτικού/προσφυγικού πληθυσµού, µέσα από διάφορους µηχανισµούς  σε ένα καθεστώς διακρίσεων και εκµετάλλευσης, που οδηγεί σε αυξηµένη επισφάλεια και υπέρ-εξάρτηση του εργαζοµένου από την εργοδοτική πλευρά, παραγκωνίζοντας έτσι θεσµικά κατοχυρωµένα εργασιακά δικαιώµατα. 

Γιάννενα – οι αθέατες όψεις 

Η απασχόληση ενός σημαντικού αριθμού Πακιστανών κατά τα τελευταία 15 τουλάχιστον χρόνια στις πτηνοτροφικές μονάδες της Ηπείρου [1] με αφορμή το σάλο που προκάλεσε στην κοινή γνώμη η πρόσφατη επίσκεψη Πακιστανού «αξιωματούχου» σε πτηνοτροφική μονάδα στα Ιωάννινα, για να «επιθεωρήσει» τις συνθήκες εργασίας των Πακιστανών εργαζομένων της επιχείρησης.[2]

Τόσο ο Zaheer από το Πακιστάν, όσο και ο Fataou από το Τόγκο από τους 5 βασικούς συνομιλητές μας έχουν «περάσει από τα κοτόπουλα».  Ο πρώτος έχει πια προχωρήσει εργασιακά και απασχολείται ως διερμηνέας, έχοντας μάλιστα εξασφαλίσει άδεια παραμονής για ανθρωπιστικούς λόγους (είναι στην  Ελλάδα από το  2009). Ο Fataou έφτασε από το Τόγκο, όπου ήταν φυλακή για πολιτικούς λόγους ενόσω ήταν φοιτητής μέσω Γουινέας και μετά Τουρκίας στη Σάμο το φθινόπωρο του 2018, ενώ το Μάιο του 2019 μεταφέρθηκε στο camp του Κατσικά, όπου και διέμεινε την περίοδο της έρευνάς μας. Εχοντας ήδη 2 απορριπτικές είναι σε διαδικασία κατάθεσης νέου αιτήματος [3], γεγονός που σε επίπεδο απασχόλησης σημαίνει ότι οι ευκαιρίες του είναι ελάχιστες: πτηνοτροφεία και εποχική εργασία. Βρήκε τη δουλειά στο πτηνοτροφείο μέσω ενός φίλου του από το Μάλι που έκανε το ίδιο. Καθημερινά για σχεδόν ένα δωδεκάωρο, από το απόγευμα μέχρι και το πρωί της επόμενης ημέρας, “κυνηγούσε κοτόπουλα” σε μικρά ορνιθοτροφεία της ευρύτερης περιοχής, τα οποία στη συνέχεια κατέληγαν στις μεγάλες πτηνοτροφικές μονάδες της πόλης των Ιωαννίνων. Η εργασία ήταν φυσικά ανασφάλιστη, το μεροκάματο κυμαινόμενο, ο οποιοσδήποτε προστατευτικός εξοπλισμός ανύπαρκτος. Η μοναδική παροχή ήταν ένα αναψυκτικό . Όπως χαρακτηριστικά μας ανέφερε: «Κανένας δε μου είπε τι πρέπει να κάνω. Μπήκα μέσα και έπρεπε να πιάσω τα κοτόπουλα που έτρεχαν σαν τρελά… Αρπάζεις κοτόπουλα από το λαιμό χωρίς να τα πνίξεις, και στη συνέχεια τα βάζεις σε κλουβιά…». Το μεροκάματο καθοριζόταν από τον αριθμό κοτόπουλων, που κάθε φορά κατάφερνε να πιάσει η ομάδα και η  αμοιβή κυμαινόταν από 15 μέχρι 35 ευρώ. Το διάλειμμα διαρκούσε ελάχιστα λεπτά. Σε ερώτηση μας σχετική με τη δυνατότητα διαλείμματος για λόγους θρησκευτικούς, όπως η μουσουλμανική προσευχή, ο Fataou διερωτήθηκε: «Ένας άνθρωπος που δε σέβεται τους ανθρώπους, θα σεβαστεί τη θρησκεία; Η Ευρώπη είναι ένα El Dorado αφού τα όνειρα για μια καλύτερη ζωή και για λεφτά ματαιώθηκαν”. 

Καθ’ όλη εξάλλου τη διάρκεια της ερευνάς μας την άνοιξη του 2022  οι αφηγήσεις για τα «κοτόπουλα» και τις συνθήκες εργασίας εκεί αποτελούσαν κοινό τόπο για ένα μεγάλο  τμήμα του μεταναστευτικού/προσφυγικού πληθυσμού της πόλης των Ιωαννίνων – είτε διέθεταν άδεια παραμονής, είτε παρέμεναν στην πόλη χωρίς χαρτιά (πέρα δηλ από το χρόνο που  επιτρέπει το καθεστώς της μετάκλησης) .  Ειδικά για τον  προσφυγικό πληθυσμό, είτε προέρχεται από χώρες της υποσαχάριας (κυρίως) Αφρικής είτε από Αφγανιστάν, Συρία, Ιράκ, η απασχόληση στα πτηνοτροφεία αποτελεί μια από τις ελάχιστες λύσεις άμεσης εξεύρεσης εργασίας και εξασφάλισης κάποιου εισοδήματος. Αυτή θα τους επιτρέψει να επιβιώσουν οι ίδιοι και οι οικογένειες τους, μιας και συνήθως λόγω απορριπτικών αποφάσεων δε λαμβάνουν κανένα οικονομικό βοήθημα- όπως στην περίπτωση του Fataou. Σε πολλές περιπτώσεις εξάλλου αυτός είναι και ο μόνος τρόπος να συγκεντρώσουν το απαιτούμενο ποσό, για να χρηματοδοτήσουν την λαθραία έξοδο τους από τη χώρα προς τη Γερμανία ή τη Γαλλία, ακολουθώντας είτε το βαλκανικό οδικό μονοπάτι, είτε δοκιμάζοντας την τύχη τους με ένα αγορασμένο διαβατήριο στα αεροδρόμια της χώρας.  Ανασφάλιστη εργασία, εργολάβοι – συνήθως Πακιστανοί- που επί-νοικιάζουν εργαζόμενες και εργαζομένους από τα camps, ανήλικοι εργαζόμενοι, μεροκάματα των 15-35 ευρώ ή πιο σπάνια μηνιαίοι μισθοί των 700 ευρώ για  πιο εξειδικευμένη εργασία, συνήθως βραδινή, 10-12 ωρών με ελάχιστα έως ανύπαρκτα διαλείμματα συνθέτουν μεταξύ άλλων το σταθερό σκηνικό αυτών των αφηγήσεων. 

Ανάμεσα στους ίδιους πληθυσμούς, υπό παρόμοιες συνθήκες παντελούς εργασιακής επισφάλειας, και με εξίσου χαμηλά μεροκάματα αναζητούνται εξάλλου και οι εργάτες και οι εργάτριες που θα απασχοληθούν στον πρωτογενή τομέα, για να μαζέψουν για παράδειγμα τα πορτοκάλια και τα ακτινίδια στα χωράφια της Άρτας ή της Θεσπρωτίας την εποχή της συγκομιδής. Η εμπειρία του Hamza από τη Συρία (ενός από τους 5 βασικούς συνομιλητές μας που είναι στο Camp του Κατσικά από το 2019 και μόλις το Μαϊο του 2022 «πήρε το πολυπόθητο άσυλο»), ο οποίος  δούλευε το χειμώνα στους πορτοκαλεώνες της Άρτας ήταν ενδεικτική των συνθηκών:

“Τρεις μέρες την εβδομάδα είχε μεροκάματο, ανάλογα βέβαια με τις καιρικές συνθήκες. Υπάρχουν δύο διαμεσολαβητές, ένας στην Άρτα και ένας στο camp. To μεροκάματο είναι 40 ευρώ , αλλά στο χέρι παίρνουμε τα 23…. Κάποια φορά μας νοίκιασε σπίτι ένας Αφγανός για 20 ημέρες και μείναμε εκεί. Πληρώναμε 2 ευρώ το βράδυ για τη διαμονή μας.  Αυτός έβγαζε 100 ευρώ τη μέρα από τα 50 άτομα που μέναμε εκεί. Πληροφορηθήκαμε αργότερα ότι ο Αφγανός έβγαλε 15.000 ευρώ σε τρεις μήνες!  Ο περισσότερος κόσμος δεν αντέχει στα χωράφια…

Συνήθως έρχεται το λεωφορείο το πρωί στο camp και δουλεύουμε μέχρι 8 το βράδυ. Στο λεωφορείο είμαστε στοιβαγμένοι σαν σαρδέλες. Συνήθως άνδρες και κυρίως  Αφρικανοί…Για το μάζεμα ενός καφασιού πορτοκάλια παίρνεις 80 λεπτά. Η φορτοεκφόρτωση είναι 35 λεπτά το καφάσι. Συνήθως φορτώνουμε δύο φορτηγά την ημέρα….” 

Κατά την περίοδο της ερευνάς μας ο Hamza έπιασε δουλειά σε ένα σφαγείο κοντά στο camp. Πηγαίνει κάθε πρωί με τα πόδια κι επιστρέφει το απόγευμα μαζί με τους υπόλοιπους με βανάκι. Στο σφαγείο υπάρχουν Αλβανοί που μιλούν ελληνικά αλλά δεν τα κατάφερε να μάθει. Τη μια μέρα ασχολείται με σφάξιμο, την άλλη με ξεπουπούλιασμα. Το μεροκάματο στο σφαγείο είναι 30 ευρώ για εργασία 5-6 ωρών και ο ίδιος δηλώνει ευχαριστημένος. Φυσικά μαύρα, μιας και ήταν σε αναμονή της απόφασης για την απόδοση ασύλου. Συγκρίνοντας δε τις συνθήκες εργασίας με αυτές της Τουρκίας μας λέει ότι στην Ελλάδα στο σφαγείο έχει τουλάχιστον συγκεκριμένο ωράριο και δικαιώματα, ακόμη και αν δουλεύει παράνομα, κάτι που δεν ισχύει στην Τουρκία. Άκουσε μάλιστα για το συνδικαλισμό και έχει ενθουσιαστεί με την ιδέα, ειδικά τώρα που “περιμένει τα χαρτιά του”.

Η Joceline- που πλέον βρίσκεται στη Γαλλία μαζί με την αδερφή της- είχε λάβει το πολυπόθητο άσυλο ήδη από τους πρώτους μήνες του 2022 γι’ αυτήν και τα δίδυμα μωρά της. Την περίοδο που την συναντήσαμε, δεν είχε οικονομικούς πόρους, αφού με την έκδοση της απόφασης για την παροχή ασύλου, διακόπηκε το σχετικό επίδομα. Αν και ήταν πλέον νόμιμα διαμένουσα στην Ελλάδα, και κατ’ επέκταση στην Ευρώπη, και είχε τυπικά πρόσβαση στην αγορά εργασίας, η μη γνώση της ελληνικής γλώσσας αλλά κυρίως η μητρότητα και η φροντίδα της μονογονεϊκής οικογένειάς της, καθιστούσαν αδύνατη την όποια δυνατότητα απασχόλησης. 

Στη διάρκεια αυτού του σύντομου οδοιπορικού μας στην πόλη των Ιωαννίνων σε αναζήτηση της κατανόησης του φαινομένου της προσφυγικής/μεταναστευτικής εργασίας, απέκτησαν ορατότητα και επαναπροσδιορίστηκε η σημασία γνώριμων και μη όψεων της πόλης μας: οι Ινδοί και οι Πακιστανοί που συναντάμε σε πολλά οπωροπωλεία και πλυντήρια αυτοκινήτων της πόλης, ή οι Μπαγκλαντεσιανοί που αντικρίζουμε κάθε μέρα στα φανάρια και μας καθαρίζουν με χαμόγελο τα τζάμια⋅ οι περιπτώσεις Αφρικανών βοσκών που συνήθως διαμένουν σε κάποιο παράπηγμα δίπλα από το κοπάδι (και σπάνια στο camp), και σταδιακά καλύπτουν τα κενά που αφήνει η απουσία Αλβανών τσομπάνηδων, παραμένοντας αθέατοι στους πολλούς⋅ γυναίκες από το Ιράκ που φτιάχνουν αραβικές πίτες στο σπίτι όπου φιλοξενούνται στα πλαίσια του προγράμματος ΕSTIA  και τις πουλούν στο αραβικό μαγαζί της πόλης, για να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα⋅ άνδρες που συλλέγουν πλαστικά για ανακύκλωση, όπως η περίπτωση του Jamal που ήταν ανάμεσα στους εγγύτερους συνομιλητές μας. 

Ο Jamal κατάγεται από το Αφγανιστάν και ήρθε στα Γιάννενα με την γυναίκα του και τα δυο τους παιδιά. Μένει σε σπίτι μέσα από το πρόγραμμα ΕSTIA και εργάζεται στην ανακύκλωση μαζί με άλλα 34 άτομα για να στηρίξει την οικογένεια του μέχρι να πάρει τα χαρτιά του.  Ομολογεί ότι είναι δύσκολη η κατάσταση, καθώς τα χρήματα που κερδίζει δε φτάνουν πολλές φορές ούτε για το γάλα του μωρού του, και δεν θα ήθελε να μάθει κανείς από τους συγγενείς του ότι “ψάχνει στα σκουπίδια”. Χρειάζεται να συγκεντρώσει 33 μεταλλικά κουτάκια για να κερδίσει 1 ευρώ, ενώ τα μπουκάλια αποφέρουν 8 λεπτά το καθένα. Γεμίζοντας μια πολύ μεγάλη σακούλα, για την οποία χρειάζεται σχεδόν μια μέρα, βγάζει μεροκάματο 15 ευρώ σε κουπόνια που μπορεί να εξαργυρώσει σε συγκεκριμένη αλυσίδα σούπερ μάρκετ. Αλλά υπάρχει όριο εξαργύρωσης ανά ημέρα (10 ευρώ) και μόλις 4 μηχανήματα. 

Στη Μπιζανίου, στην Κάτσαρη, στη Βηλαρά,  και πιο πρόσφατα στην περιοχή του Γηροκομείου αλλά και αλλού,  σποραδικά συναντά κανείς το αραβικό, το πακιστανικό και το αφρικανικό μαγαζί με είδη τροφίμων κυρίως, ενώ πιο πρόσφατα είναι το κομμωτήριο και μια καντίνα- εστιατόριο με συνήθως πακιστανική πελατεία. 

Η επίσκεψη εξάλλου της ομάδας μας στο αυτοσχέδιο τζαμί στα περίχωρα των Ιωαννίνων κατά την προετοιμασία για τη γιορτή του Εid, αλλά και την ημέρα της εορτής μάς έδωσε την ευκαιρία να κατανοήσουμε τον κομβικό ρόλο της Πακιστανικής κοινότητας για όλο το μουσουλμανικό προσφυγικό πληθυσμό της πόλης, εξασφαλίζοντάς τους χώρο λατρείας, τακτικές θρησκευτικές συνάξεις και ιμάμη μεταξύ άλλων, αλλά και τη στενή σχέση ανάμεσα στα εργασιακά καθεστώτα των πτηνοτροφεία της πόλης – εργολαβική υπενοικίαση εργαζομένων- και στη λειτουργία της κοινότητας: το πρόσωπο αναφοράς στην κοινότητα είναι και ο βασικός εργολάβος που συνεργάζεται με τις πτηνοτροφικές μονάδες της περιοχής και ο οποίος οργανώνει σε πολλές περιπτώσεις τη ομαδική διαμονή, σίτιση και τη φροντίδα εν γένει των, πακιστανικής καταγωγής, εργαζομένων στα πτηνοτροφεία. 

Η ύπαρξη της Πακιστανικής κοινότητας στα Γιάννενα είναι πολύ σημαντική για το Zaheer (από την Γκουτζράτ του Πακιστάν), ο οποίος ζει στα Ιωάννινα από το 2009 μαζί με έναν από τα 6 αδέρφια του ενώ από το 2018 μέχρι σήμερα εργάζεται ως διερμηνέας.

Τη δεύτερη ημέρα που έφτασε στην πόλη πήγε μαζί με τον αδερφό του για δουλειά στα κοτόπουλα. Όμως δεν του άρεσε και δυσκολεύτηκε πολύ στην δουλειά αυτή. Σύντομα βρήκε δουλειά σε σιδεράδικο όπου δούλεψε 5 χρόνια και έφυγε το 2014 λόγω της οικονομικής κρίσης. Για ένα χρόνο όμως έκανε παράλληλα τις 2 δουλειές, καθώς είχε ανάγκη τα χρήματα για την οικογένειά του. Δούλευε 9-5 στο σιδεράδικο και 19:00-11.30 στα κοτόπουλα κάνοντας δρομολόγια σε διάφορα πτηνοτροφία σε χωριά και μαζεύοντας κοτόπουλα (χωρίς ασφάλιση).  Στο σιδεράδικο ξεκίνησε να δουλεύει παίρνοντας με μεροκάματο 30 ευρώ και έφτασε σταδιακά στα 60 ευρώ και με κανονική ασφάλιση. Μετά το σιδεράδικο και  ένα σύντομο διάστημα στο ταμείο ανεργίας και κάνοντας παράλληλα διάφορα μεροκάματα,  εργάστηκε ως ειδικευμένο προσωπικό (έφτιαχνε σούστες, έκανε συγκολλήσεις) με αρκετά καλές αμοιβές αλλά  κάνοντας υπερωρίες και έχοντας πολύ μεγάλο ωράριο. Το 2016 εκδίδεται η  άδεια διαμονής του για ανθρωπιστικούς λόγους και ταξιδεύει νόμιμα στο Πακιστάν για να δει για πρώτη φορά την οικογένειά του. Επιστρέφοντας ξεκινάει δουλειά  πάλι σε πτηνοτροφείο (ξεπουπούλιασμα).

Η πρότερη παρουσία ενός πολύ μικρού αριθμού μεταναστών με αραβική ή αφρικανική καταγωγή στην πόλη μας κυρίως μέσω των σπουδών τους στο Πανεπιστήμιο, ή μέσω άλλων ιδιότυπων μορφών απόκτησης δεσμών με την πόλη (π.χ. γάμοι, συγγενικά δίκτυα) σε αρκετές περιπτώσεις λειτούργησε εξάλλου ως σημείο αναφοράς για το νέο-αφιχθέντα προσφυγικό πληθυσμό. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Εσσάμ, Παλαιστίνιου που γεννήθηκε στη Γάζα, σπούδασε και ζει στην Ήπειρο πάνω από 30 χρόνια και ο οποίος μετά την έλευση του προσφυγικού πληθυσμού στην περιοχή καλείται συχνά ως διερμηνέας και συστήνει άτομα από τον προσφυγικό πληθυσμό σε ντόπιους εργοδότες-επιχειρήσεις. 

Ήταν σε αυτό το σύντομο οδοιπορικό μας που πληροφορηθήκαμε επίσης για ιστορίες εργασιακής εκμετάλλευσης στην περιοχή, οι οποίες μάλιστα συνοδεύτηκαν και από μορφές διαμαρτυρίας, με χαρακτηριστικότερη  αυτή του 2011 όταν οι απλήρωτοι, εγκαταλελειμμένοι και χωρίς τροφή και νερό Σενεγαλέζοι (35) και Πακιστανοί (5) που βρέθηκαν σε κατάλυμα θερμοκηπίου στο Καλπάκι χωρίς να έχουν πληρωθεί τα 20 ευρώ την ημέρα που είχαν συμφωνήσει, ξεκίνησαν απεργία πείνας στα Γιάννενα, διεκδικώντας τα χρήματά τους.

Τι (δεν) μας λένε οι αριθμοί….

Ταυτόχρονα με τις συναντήσεις μας με μετανάστ(ρι)ες/ προσφυγ(ισσ)ες εργατ(ρι) ες προσπαθήσαμε να διεξάγουμε έρευνα στις υπηρεσίες που είναι υπεύθυνες για την έκδοση των σχετικών αδειών είτε μετάκλησης (Διεύθυνση Μεταναστευτικής Πολιτικής ) είτε αδειών για τους παράτυπα διαμένοντες (Περιφέρεια Ηπείρου), για να διαπιστώσουμε σύντομα τόσο την απροθυμία/καχυποψία της ελληνικής γραφειοκρατίας ως προς τη διάθεση στοιχείων, όσο και την αποσπασματικότητα  των υπαρχόντων στοιχείων ή τις διαφορετικές, μερικές  και αντικρουόμενες εκδοχές τους, με αποτέλεσμα καμία από αυτές τις εκδοχές να μην μπορεί να εδραιωθεί ως μια αυτοτελής και ολοκληρωμένη «αλήθεια» για τα ζητούμενά μας στην περιοχή.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Μετανάστευσης & Ασύλου στο διάστημα 2016-2022 έγιναν 1.062 μετακλήσεις για εξαρτημένη  και εποχική εργασία στην Ήπειρο. Στην περιοχή των Ιωαννίνων σε σύνολο 468 μετακλήσεων (εποχική εργασία 434 και εξαρτημένη εργασία 34), 325 ήταν από την  Αλβανία και 106 από το  Πακιστάν και ανάμεσα τους 2 γυναίκες, ενώ 27 άτομα από αυτά έχουν άγνωστη χώρα προέλευσης. Αξίζει εξάλλου να σημειωθεί ότι για το χρονικό διάστημα 2016-2020 μόλις 1 άδεια μετάκλησης αφορούσε πολίτη του Πακιστάν

Μετακλήσεις (2016-2022)

Σύμφωνα με τη σχετική ΚΥΑ 5269/139/3.2.2021 στην Περιφέρεια Ηπείρου για τα έτη 2021-2022 το ανώτατο όριο αδειών διαμονής για εξαρτημένη  εργασία, εποχική εργασία (εργάτες γης, πτηνοτροφείων, χοιροτροφείων, βοσκοί, και αλιεργάτες) είναι 11.916. 

Συγκριτικός Πίνακας (2021-2022)

Κατά την ίδια περίοδο και με βάση τα λίγα προσβάσιμα στοιχεία οι άδειες για τους/τις παράτυπα διαμένοντες/νουσες που εκδόθηκαν από την Περιφέρεια Ηπείρου και καλύπτουν κενές θέσεις για εξαρτημένη εποχική εργασία (εργάτες γης, βοσκοί, μελισσοκόμοι) ήταν για το  2017 μόλις 45,  και μοιράζονταν ανάμεσα σε πολίτες με υπηκοότητα πακιστανική και αλβανική. Τα επόμενα έτη (2018-2021) οι αριθμοί των αδειών κυμαίνονται μεταξύ 70-85 και ο πληθυσμός παραμένει σχεδόν αποκλειστικά ανδρικός (ο αριθμός των αδειών που εκδίδονται για γυναίκες κυμαίνεται μεταξύ 3-6 και αφορούν υπηκόους Αλβανίας που απασχολούνται ως βοσκοί) με την υπηκοότητά τους να παραμένει κατά κύριο λόγο αλβανική και πακιστανική και χώρους εργασίας συνήθως κτηνοτροφικές, πτηνοτροφικές και χοιροτροφικές μονάδες. 

Σε όλη τη διάρκεια αυτής της σύντομης έρευνας πεδίου, η συνεχής διαδικασία αμφισβήτησης και η διαρκής κυνικότητα από την πλευρά των συνομιλητ(ρι)ων μας απέναντι στους επίσημους αριθμούς αποτελούσε κυρίαρχη τάση, καθιστώντας έτσι ρητή τη μερικότητά τους. Στην προσπάθεια εξάλλου ανάγνωσης και ερμηνείας των παραπάνω δεδομένων αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα ότι υπάρχουν όψεις του φαινομένου που οι ίδιοι οι αριθμοί καθιστούν αόρατες, όπως για παράδειγμα την προσφυγική εργασία που είναι διαθέσιμη στην Ήπειρο από το 2016 κ. ε. και που έρχεται να καλύψει πολλές από τις εποχιακές ανάγκες σε αγροτικές εργασίες. Και αρκετές άλλες, για τις οποίες αφήνουν ίχνη. Ενδεικτικά αναφέρουμε 

• την αυξανόμενη αδειοδότηση ατόμων Πακιστανικής καταγωγής σε σχέση με αυτά Αλβανικής καταγωγής⋅ 
• την εξαιρετικά μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στις επίσημα διατυπωμένες ανάγκες – όπως αυτές έχουν διαπιστωθεί από την Περιφέρεια – στον τομέα της εποχικής εργασίας και τον τελικό αριθμό αδειών που εκδίδονται, απόκλιση που θέτει αναπόδραστα στο προσκήνιο το ζήτημα της κάλυψης αυτών των αναγκών από ένα τεράστιο δυναμικό παράτυπα διαμενόντων και προσφύγων/αιτούντων άσυλο⋅ 
• το ζήτημα των εργασιακών καθεστώτων των λίγων που διαθέτουν επίσημη άδεια και με βάση τους οποίους μπορεί να χτιστεί ένα “προκάλυμμα” νομιμότητας για τους εμπλεκόμενους εργοδότες  ωθώντας ευάλωτες ομάδες, όπως όσοι/ες από τον προσφυγικό πληθυσμό έχουν λάβει απορριπτική και οι παράτυπα διαμένοντες μετανάστ(ρι)ες, στην “μαύρη” εργασία, απομειώνοντας τη διαπραγµατευτική  τους δύναµη και  παραγκωνίζοντας εν τέλει θεμελιώδη εργασιακά και ανθρώπινα δικαιώµατα
• τις πάγιες και διαρκείς ανάγκες που εντοπίζονται σε συγκεκριμένους τομείς, όπως η αγροτική οικονομία, και οι οποίες αντιμετωπίζονται αποσπασματικά ως έκτακτες, για να επιτρέπεται η μερική και αποσπασματική λύση τους

Εν κατακλείδι, και παρά τα περιορισμένα δεδομένα που είχαμε στη διάθεση μας και λόγω του μικρού χρονικού διαστήματος της έρευνας αλλά και των προβλημάτων πρόσβασης και αποσπασματικότητας που προαναφέρθηκαν, μας έγινε σαφής η μεγάλη εξάρτηση της τοπικής οικονομίας από την μεταναστευτική/προσφυγική εργασία κυρίως στον αγροτικό τομέα, εξάρτηση που έχει διαφορετικά πληθυσμιακά χαρακτηριστικά από την εποχή του 1990.  Ταυτόχρονα μας έγινε εμφανές ότι το «µεταναστευτικό» εργατικό δίκαιο και η ταυτόχρονη παρουσία των προσφυγικών ροών δημιουργούν ένα καθεστώς διακρίσεων και εκµετάλλευσης στην αγορά εργασίας που οδηγεί στην αυξηµένη επισφάλεια και υπερεξάρτηση αυτών των πληθυσμών από την εργοδοτική πλευρά, και επιτείνει τη ρευστότητα και την οριακότητα που βιώνουν συνολικά στη ζωή τους. 

Kλείνοντας….

Είχα όνειρα πολλά πριν το ταξίδι, το camp καταστρέφει τα πάντα. Καταρχάς δεν ήξερα τη γλώσσα, ταυτότητα δεν είχα για οχτώ μήνες σχεδόν, πώς να κυκλοφορήσει κανείς; Δουλειά δεν υπήρχε, έπαιρνα το επίδομα των 150 ευρώ το μήνα. Αισθανόμουν πολύ χάλια που δεν δούλευα, φοβήθηκα πολύ από τον κορονοϊό. Για την Ελλάδα άκουγα εκπληκτικά πράγματα πριν, δεν βρήκα τίποτα. Τα ελληνικά μου φαίνονται δύσκολη γλώσσα, προσπάθησα από το youtube να μάθω… Κανονικά ένα μήνα μετά την απόφαση θα πρέπει να αφήσω το camp. Μου αρέσει πολύ η πόλη, η λίμνη, οι περίπατοι στα γεφυράκια και να βγάζω φωτογραφίες. Δεν έχω να πάω και κάπου αλλού. Το πρώτο πράγμα που θα αγοράσω είναι μια τηλεόραση, είχε πολλά κανάλια στη Συρία…. (Hamza)

Νιώθω απέραντη χαρά όταν μπορώ να στείλω χρήματα στην οικογένεια. Δεν μπορώ όμως να τους πω για τις συνθήκες, δεν  μπορώ να το πω στη μαμά του για να μη τη στενοχωρήσω. Ευτυχώς δεν μου ζητά φωτογραφίες. Μου λείπει τόσο πολύ η μητέρα μου. Θα ήθελα να πάρω άσυλο και να έχω μια κανονική δουλειά, για να μπορώ να βοηθάω και την οικογένεια. (Fataou)

Ο Hamza όπως και ο Fataou βρίσκονται τώρα στη Γερμανία.  H Joceline κοντά στην αδερφή της στη Γαλλία. Τόσο ο Hamza όσο και η Joceline έχοντας ήδη λάβει άσυλο στην Ελλάδα μετακινήθηκαν νόμιμα στη Γερμανία και τη Γαλλία όπου είναι πολύ πιθανό να αιτηθούν ξανά άσυλο, αναζητώντας καλύτερες συνθήκες. Ο Φαταού έφτασε στη Γερμανία, ακολουθώντας τα πληρωμένα μονοπάτια των διακινητών, μιας και δεν είχε καμιά άλλη δυνατότητα εξασφάλισης νόμιμης παραμονής και αξιοπρεπούς διαβίωσης στην  Ελλάδα μετά από δύο απορριπτικές αποφάσεις στο αίτημα του για άσυλο.  Προτίμησε τη Γερμανία με την ελπίδα ότι εκεί, παρά τη δυσκολία της γλώσσας,  μπορεί να πάρει άσυλο και άρα να διασφαλίσει νόμιμη διαμονή, κάτι που δεν θα μπορούσε να εξασφαλίσει στη Γαλλία. Κανείς/καμία  τους, όσο δύσκολες και  αβίωτες να ήταν οι συνθήκες, δε θέλησε να γυρίσει πίσω και να χρεωθεί την αποτυχία και την αναστολή της όποιας ελπίδας για τον/την ίδιο/α και την οικογένεια που μένει πίσω στις χώρες τους.

Αλλά και για το Jamal η διαμονή στη πόλη είναι πρόσκαιρη. «Μόλις πάρω τα χαρτιά μου θέλω να πάω σε μια μεγαλύτερη πόλη, Θεσσαλονίκη ή Αθήνα και να αναζητήσω εκεί μια δουλειά” μας λέει. 

Στον Zaheer που πρόσφατα επισκέφθηκα το Πακιστάν για να παντρευτεί αρέσουν πολύ τα Ιωάννινα.  ΄Εχει επαφές με ντόπιους, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι  υπάρχουν και πολλοί με καταγωγή από το Πακιστάν στην πόλη και αυτό τον χαροποιεί ιδιαίτερα και τον βοηθά να παραμένει εδώ. 

Στη σύντομη αυτή επαφή μας με το πεδίο συναντήσαμε μεταναστ(ρι)ες/ προσφυγ(ισσ)ες εργάτ(ρι)ες που είχαν διασχίσει τεράστιες διαδρομές προκειμένου να φτάσουν στην Ελλάδα και στην πόλη μας. Μέσα από μεγάλες συστολές και διαστολές του χρόνου στις αφηγήσεις τους αλλά και αποσιωπήσεις μας επέτρεψαν να «δούμε» και να μάθουμε, μεταξύ άλλων, για το ταξίδι τους εδώ, την ζωή τους στην πόλη μας, καθώς και τα όνειρα τους.  Στη συντριπτική πλειονότητά τους χαρακτηρίζονται από μια μόνιμη αίσθηση του εφήμερου και νιώθουν εγκλωβισμένοι σε τόπους και χώρους, των οποίων οι συνθήκες εντείνουν ακόμη περισσότερο την οριακότητα που βιώνουν συνολικά στη ζωή τους. Οι ευκαιρίες και οι επιλογές εργασιακής απασχόλησης είναι πολύ περιορισμένες με κύριο χαρακτηριστικό την επισφάλεια, αλλά και το εφήμερο. Το σίγουρο είναι ότι, ενώ καθημερινά μπορούν να περνούν απαρατήρητοι στον ιστό της πόλης και είναι αόρατοι στη ματιά μας, παρασκηνιακά και περιστασιακά τα χέρια τους, η εργασία τους, αποτελούν αναπόσπαστο και απαραίτητο κομμάτι της τοπικής οικονομίας. 

[1] Οι λίστες της Επιθεώρησης Εργασίας περιλαμβάνουν στοιχεία απασχόλησης εργαζομένων για τα οικονομικά έτη 2017 – 2020, όπου εμφανίζονται 292 εργάτες, εκ των οποίων το 90% φαίνεται ότι δουλεύει 4ωρα ή 6ωρα. «Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει 4ωρη ή 6ωρη εργασία εκεί. Είναι 8, 10, 12 ώρες. Αυτό δεν αποδεικνύεται, εμείς όμως το ξέρουμε, το ζούμε», επισημαίνει ο κ. Έξαρχος από το εργατικό κεντρο Ιωαννινων .

Σχετικές πηγές 

This is evidence: Re-picturing South Asian migrant men in Greece https://www.thisisevidence.com/about (πρόκειται για ένα πολύ ενδιαφέρον multi media project απόδοσης κοινωνικής δικαιοσύνης στο οποίο μετανάστες- εργάτες γης από τη Ν Ασία μοιράζονται τις εμπειρίες τους από την εργασία τους στην Ελλάδα μέσω φωτογραφιών και προφορικών μαρτυριών υπό την καθοδήγηση της  ερευνήτριας  Reena Kukreja)

Νικόλας Ζηργάνος, Σταύρος Μαλιχούδης, Οι “αόρατοι” σκλάβοι της Ελλάδας και της Ευρώπης  (18/7/2020)

https://www.efsyn.gr/themata/thema-tis-efsyn/252555_oi-aoratoi-sklaboi-tis-elladas-kai-tis-eyropis

Kapsalis, A. (17/2/2021) “We are trav elling in uncharted and stormy seas” https://wearesolomon.com/mag/interviews/apostolos-kapsalis-we-are-travelling-in-uncharted-and-stormy-seas/

Γιούσεφ, Κ. (2013). “Ο φαύλος κύκλος της παράτυπης μετανάστευσης από το Πακιστάν προς την Ελλάδα και πίσω στο Πακιστάν,” Παραδοτέο 2.1., Εισαγωγική Έκθεση: Μεταναστευτικό Σύστημα 3 (Πακιστάν). ΕΛΙΑΜΕΠ.

Καψάλης, Α. (2018). Μετανάστες εργάτες στην Ελλάδα, Εργασιακές σχέσεις και μεταναστευτική πολιτική στην εποχή των μνημονίων. Εκδ. Τόπος.

Μακροπούλου, Μ.-Α. (2020). Οι λόγοι που ωθούν τους σύγχρονους Πακιστανούς υπηκόους στην παράτυπη μετανάστευση και οι συνθήκες ταξιδιού, Διπλωματική Εργασία.  Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σχολή Κοινωνικών και πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής.

Παππάς, Κ. (2014). Διερεύνηση της ενσωμάτωσης των οικονομικών μεταναστών στον αγροτικό χώρο, Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίμων .

Achtnich, M. (2022). “Accumulation by immobilization: Migration, mobility and money in Libya.” Economy and Society, 51:1, (95-115), DOI: 10.1080/03085147.2022.1987751

Floros, K. & Jørgensen, M.B. (2020). “Tracing the future of migrants’ labour relations. Experiences of institutionalised migrant precarity in Denmark and Greece.” Political Geography, 77 (102–120). https://doi.org/10.1016/j.polgeo.2019.10212

Kapsalis, A. (2021). “Justice needs of Migrants Workers in Manolada, Greece.” PMG Analytics

Kapsalis A. (2018). “The development of Greek migration policy and the invention of ‘para-legality’ in labour relations of immigrants,” Κοινωνική Πολιτική 9 (1), 67-87. 

Kapsalis, A., Levanti, S., & Vlassopoulos, I.(2021). “Trapped in Greece: is there any perspective for labour market integration?.” In Béla Galgóczi (edt) Betwixt and between: Integrating refugees into the EU labour market (165-190), ETUI.

Kukreja, R. (2021). “Visible yet invisible: the disciplinary mechanism of self-surveillance among undocumented South Asian male migrants in rural Greece,” Journal of Ethnic and Migration Studies, 47:15, (3660-3676), DOI: 10.1080/1369183X.2019.1642740 

Lazarescu, D. & Broersma, F. (2010). “Νέες μεταναστευτικές διαδρομές. Πακιστανοί και Μπαγκλαντεσιανοί στην Ελλάδα.” Στο: Α. Τριανταφυλλίδου & Θ. Μαρούκης, επιμ. Η μετανάστευση στην Ελλάδα του 21ου αιώνα. Αθήνα: Κριτική. 

Leghari, I. U., (2009). Pakistani immigrants in Greece: from changing pattern of migration to Diaspora politics and transnationalism. London School of Economics. 

Papantoniou,- Frangouli, M. (2011). “Trafficking for labour in Greece. “ Report prepared in the frame of the project: Combating trafficking in human beings- going beyond coordinated by CCME 

Salvanou, A., Kambouri, H. & Dermentzopoulos, C., 2009. Culture, Identity and Movement: A Study in the Social Anthropology of the everyday life and popular representations of migrants from Pakistan in N. Ionia.: John S. Latsis Public Benefit Foundation. 

ομάδα εργασίας

Γωγώ Γιώτη, Σπύρος Δριγκόπουλος, Μοχάμεντ Μόρσι, Μαίρη Σταθοκώστα (Παν. Ιωανίννων – Τμήμα Ιστορίας κ Αρχαιολογίας, ΠΜΣ: Νεότερος και Σύγχρονος κόσμος: Ιστορία, Λαογραφία, Ανθρωπολογία)

εποπτεία-συντονισμός

Σίσσυ Θεοδοσίου (Τμήμα Μουσικών Σπουδών), Άννα Μανδυλαρά (Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας)